This Digital Humanities project provides the first and only English translation of the Latin-language embassy report of Simon of Saint-Quentin written in 1247. It is called the Historia Tartarorum – The History of the Tartars. This document should be one of the most important primary source texts to ever have been written by a European author about the Mongols and the Mongol Empire. Moreover, it should be one of the essential texts for any historian of the Seljuk Sultanate of Rum – the precursor of the Ottoman Empire in Turkey. For Georgia, Azerbaijan, and particularly Armenia’s thirteenth-century medieval history, Simon of Saint-Quentin's thirteenth-century report on the Mongol invaders of the Caucasus should be of great importance. But the truth is that at present it is somewhat neglected in all the above historical fields. It remained only in Latin until recently; surprisingly, it was never translated into any other languages for almost 800 years. Though it was translated recently into French by Jean Richard, a truly expert historian on the region and period (Richard 2005), this does not seem to have changed the status quo when it comes to Simon of Saint-Quentin’s work. It remained seemingly inaccessible for almost everyone. By not only translating it but making it free and easily accessible to a global readership online, we hope to change this situation and see this valuable source text get the attention it deserves so that it will be part of the wider discourse of historians.

A reader might understandably ask, “Who is Simon of Saint-Quentin and why does his text on the Mongols matter?” It first must be admitted that we know next to nothing about him as an individual except that he was a French friar whose name indicates that he came from the town of Saint-Quentin not too far from Paris. Furthermore, we know that he accompanied the Dominican Mission sent to the Mongols. When this mission was authorized is not exactly certain – papal registers contain no record of the pope’s order (Guzman 1971: 235). It visited the Mongol military camp at a place apparently called Sitiens (Sisian), located between the Aras River (Araxes) and Lake Sevan. The Dominicans arrived at the Mongol camp on May 24, 1247 and were detained there for basically the whole of June and July 1247. The Dominicans had been sent from the Crusader territory in the Holy Land by Pope Innocent IV (r. 1243-1254) with his own letter. The small party of a few friars, including Ascelin and Simon of Saint-Quentin, faced the daunting task of journeying into poorly known lands, tracking down a Mongol army (wherever it might be), and delivering the pope’s rather confrontational message to its leader.

Թվային հումանիտար գիտությունների այս նախագիծը ներկայացնում է 1247 թվականին գրված Սիմեոն Կանտենացու դեսպանության լատիներեն հաշվետվության առաջին և միակ անգլերեն թարգմանությունը։ Այն կոչվում է Historia Tartarorum՝ Պատմութիւն Թաթարաց։ Այս փաստաթուղթը մոնղոլների և Մոնղոլական կայսրության մասին եվրոպացի հեղինակի կողմից երբևէ գրված ամենակարևոր աղբյուրն է։ Ավելին, այն պետք է համարվի առաջնային աղբյուր Սելջուկյան սուլթանության պատմությամբ զբաղվող յուրաքանչյուր պատմաբանի համար։ Սուլթանության, որ նախորդել է Օսմանյան կայսրությանը Թուրքիայում։ Վրաստանի, Ադրբեջանի և հատկապես Հայաստանի տասներեքերորդ դարի միջնադարյան պատմության համար Սիմեոն Կանտենացու հաշվետվությունը մոնղոլական արշավանքների մասին դեպի Կովկաս մեծ նշանակություն ունի։ Սակայն ներկայումս այն աշխատությունը անտեսության է մատնված վերը նշված երկրների պատմաբանների կողմից։ Աշխատությունը մինչև վերջերս պահպանվել էր միայն լատիներեն լեզվով, և զարմանալիորեն չէր թարգմանվել ոչ մի այլ լեզվով 800 տարվա ընթացքում։ Չնայած վերջերս աշխատությունը թարգմանվել է ֆրանսերեն Ժան Ռիշարի կողմից, ժամանակաշրջանի և տարածաշրջանի հիրավի գիտակ պատմաբան (Ռիշար 2005), սա կարծես թե չի փոխել աշխատության կարգավիճակը լայն շրջանակներում։ Այն մնացել է անհասանելի գրեթե բոլորի համար։ Ոչ միայն թարգմանելով, այլև դարձնելով այս աշխատությունը անվճար և առցանց հասանելի ընթերցողների լայն զանգվածի համար՝ մենք հույս ունենք փոխելու ներկայիս իրավիճակը և նպաստելու այս արժեքավոր աշխատության իրեն արժանի գնահատականը վաստակելուն։ Այսպիսով մենք հույս ունենք, որ Սիմեոն Կանտենացու աշխատությունը կդառնա պատմաբանների լայն քննարկման մի մաս։

Ընթերցողը կարող է հարցնել, ո՞վ է Սիմեոն Կանտենացին և ինչու՞ է մոնղոլների մասին նրա աշխատությունը այդքան կարևոր։ Այստեղ մենք պետք է ընդունենք, որ գրեթե ոչինչ հայտնի չէ նրա ով լինելու մասին, բացի այն հանգամանքից, որ Սիմեոնը եղել է ֆրանսիացի միաբան, և նրա անունը հուշում է, որ Սիմեոնը գալիս է Փարիզից ոչ հեռու գտնվող Սուրբ Կանտեն բնակավայրից։ Մենք գիտենք նաև, որ Կանտենացին ուղեկցել է մոնղոլներին ուղարկված Դոմինիկյան առաքելությանը։ Այս առաքելության վավերացման հստակ ժամանակը հայտնի չէ, քանի որ Պապական գրանցամատյաններում այն արձանագրված չէ (Գուզման 1971։ 235)։ Հանդիպումը տեղի է ունեցել մոնղոլական ռազմական ճամբարում՝ Արաքս գետի և Սևանա լճի միջև տեղակայված Sitiens կոչվող վայրում։ Դոմինիկացիները մոնղոլական ճամբար են հասել են 1247 թվականի մայիսի 24ին և այնտեղ մնացել հունիս-հուլիս ամիսներին։ Դոմինիկացիները ուղարկվել էին Սուրբ Երկրի խաչակրաց տարախքներից Հռոմի Իննոկենտիուս 4-րդ Պապի (1243-1254) կողմից իր սեփական նամակով։ Միաբանների փոքր խումբը, որ ներառում էր Ասկելին Լոմբարդացուն և Սիմեոն Կանտենացուն, հանդիպեց անծանոթ հողերում ճամփորդելու խնդրին՝ հետևելով մոնղոլական բանակին և նրանց առաջնորդին հանձնելով պապի՝ բավական հակասական նամակը։

After finding the Mongols in Armenia with the help of local informants, the Dominicans sat in the Mongol camp expecting a reply to the pope’s message. They finally received one from the Mongol army’s commander in the region, Baiju Noyan after about two months. The Mongol general’s letter is dated to July 20, 1247. Then, after another delay caused by the arrival of Eljigidei, a major official and representative of the great khan in Mongolia, the Dominican emissaries were granted permission to depart for home on July 25, 1247 (Guzman 1971: 237). They left with two messages from Mongol leaders, a letter to the pope from Baiju Noyan and a general edict from the supreme ruler of the Mongol Empire, Güyük Khan (r. 1246-1248). Translations into Latin of both letters were recorded into the report of Simon of Saint-Quentin, who was obliged to memorize their contents by heart! Surprisingly, the Dominicans, having passed through Greater Armenia, Georgia, Seljuk territory, and Lesser Armenia in Cilicia besides their time at the Mongol army headquarters, returned alive to Latin European territory in 1248. The messages they carried from the Mongols were strong declarations that their destiny and that of their khans, descendants of Chinggis Khan, was to rule the entire world. Therefore, anyone who heard this divine command to surrender and still resisted would be annihilated from the Earth.

The details of the Dominican mission and their tense encounter with the Mongol military and administrative leadership in Western Asia were recorded by a single participant, Simon of Saint-Quentin. If not for his History of the Tartars – a document that was meant to provide the pope and other authorities in Europe with as much information about the Mongols and their conquests as possible – many of the extraordinary details of these events would have not been known today. While the other missions of Franciscan friars are better documented in the papal registers and the reports composed on these adventures have survived, we owe almost all the reliable information we have on the Dominican mission to Simon’s report – other information seems to derive from it (Guzman 1971: 236). So, it is interesting to note that Simon of Saint-Quentin’s original text has been lost. However, the reason we still have portions of it is because they were soon copied into what was probably the most important encyclopedic historical text of the European Middle Ages – the Speculum historiale of Vincent of Beauvais (c. 1184-1264) (Richard 1965, 8-10). Vincent, a great scholar and Dominican friar himself, was writing world history in the 1240s and included into it what we would consider “breaking news” or “current events” – namely the Mongol conquests which were unfolding across Asia and which had been affecting Europe too ever since a massive Mongol invasion of Poland and Hungary in 1241-1242. Being a consummate historian and encyclopedist, Vincent of Beauvais wanted the most reliable sources he could get for his account of the Mongols. He chose two sources which he named: the extant embassy report of the Franciscan friar, John of Plano Carpini, and the longer report of the Dominican friar, Simon of Saint-Quentin. These sections, combing the two accounts are found in Books 30, 31, and 32 of the Speculum historiale.

 

Güyük's letter to Pope Innocent IV (1246), brought to Rome by John of Plano Carpini. Source: Wikimedia Commons

 

Since John of Plano Carpini’s report has survived to the present, modern historians have been able to closely compare it to these chapters of Vincent of Beauvais’ work. This process has clearly established that Vincent generally took passages verbatim from one of his sources and mixed them with passages from the now lost work of Simon of Saint-Quentin. In the 1960s, Jean Richard carefully extracted the text that belongs to Carpini from the relevant passages and what was left were the surviving passages of Simon of Saint-Quentin. He likewise used three early manuscripts conserved in Paris and two early print editions from the fifteenth and seventeenth centuries to then reconstruct the most plausible wording at instances where the manuscripts and editions are not in accord (Richard 1965: 10-12). Another scholar, Gregory G. Guzman, independently contributed to our understanding of this text by doing a separate careful analysis of a late thirteenth-century manuscript of the Speculum historiale kept in Minnesota, disentangling the reports of Simon of Saint-Quentin and John of Plano Carpini while also providing commentary and demonstrating the way that Vincent of Beauvais carefully combined their texts; he also provided a fuller sketch of what we know about Simon of Saint-Quentin and the Dominican mission (Guzman 1968: 1-4; Guzman 1971). As such, it might be said that the only thing these scholars had not provided by the 1960s was a translation. The disentanglement of Carpini from Saint-Quentin in the Speculum historiale and the comparative look at manuscripts was accomplished. The contextualization of the mission within the events was done. All that was needed was an English translation with a broader analysis which reflects the amazing progress in the synthesis of source material presently taking place in studies of the Mongol Empire. That and more is what we have tried to provide with the present Digital Humanities project. That is a challenge however as Simon of Saint-Quentin’s work is not a simple one to translate. Simon was an accomplished Latin stylist whose syntax is quite sophisticated compared to the plain wording of Carpini; Guzman even speculated that Simon was chosen to write the report instead of its leader because he was such an accomplished scholar in Latin (Guzman 1968: 27).

Returning to the issue of why Simon of Saint-Quentin and his Dominican colleagues were sent to find a Mongol army in Armenia in the first place, it has to do with the context of the 1240s. The Mongols had brutally invaded Europe in 1241-1242, occupying Hungary for a year before suddenly withdrawing. The destruction was enormous and left a permanent impact on Hungary’s society and the subsequent development of the kingdom (Laszlovszky et al. 2018). As a result of this, the Mongol threat was a pressing concern in Europe since they expected the Mongols to return and finish their conquest as they had done with much of Eurasia. When Pope Innocent IV took the papal throne in 1243, the Mongol issue was one of his primary concerns and was addressed the following year at the Council of Lyon (1244). Hearing from a Russian cleric who had a great deal of knowledge on the Mongols that the nomadic people were surprisingly receptive to foreign embassies, Innocent IV chose to take the initiative and send several embassies of friars out to make contact with the Mongols in Asia. Famously, one group of Franciscans headed by John of Plano Carpini journeyed to Mongolia in 1246 and delivered papal letters to the great khan himself. Not long afterwards, a Dominican mission set out to track down the Mongol army carrying out conquests in the Middle East and Transcaucasia. The sources indicate that Ascelin’s Dominican mission which included Simon of Saint-Quentin set out on their journey in March or April 1245 (Guzman 1971: 240).

Տեղացի լրատուների միջոցով գտնելով մոնղոլներին Հայաստանում՝ դոմինիկացիները հաստատվեցին նրանց ճամբարում՝ սպասելով Հռոմի պապի նամակին նրանց պատասխանին։ Վերջապես երկու ամիս անց նրանք ստացան պատասխան տարածաշրջանում մոնղոլական բանակի առաջնորդ Բայջու Նոյանից։ Մոնղոլ հրամանատարի նամակը թվագրված է 1247 թ-ի հուլիսի 20ով։ Այնուհետև, ևս մեկ հետաձգումից հետ, որ կապված էր Էլչիգիդեի ժամանման հետ (Մոնղոլիայի խանի հայտնի պաշտոնական ներկայացուցիչ) Դոմինիկյան պատվրակներին թույլատրվեց վերադառնալ իրենց տուն 1247 հուլիսի 25ին (Գուզման 1971։ 237)։ Նրանք լքեցին ճամբարի մոնղոլ առաջնորդների կողմից գրված երկու նամակով՝ մեկը գրված Բայջու Նոյանի, մյուսը՝ մոնղոլների առաջնորդ Գույուկ Խանի (1246-1248) կողմից: Երկու նամակների լատիներեն թարգմանությունները կցված են Կանտենացու հաշվետվությանը, ով ստիպված էր անգիր սովորել նրանց բովանդակությունը։ Անցնելով Մեծ Հայքի, Վրաստանի, Կիլիկիայում Փոքր Հայքի և Սելջուկների տարածքներով՝ բացի մոնղոլական բանակի ճամբարից դոմինիկացիները 1248 թվականին զարմանալիորեն անվտանգ կարողացան վերադառնալ լատինական Եվրոպայի տարածքները։ Նամակները, որ նրանք բերեցին հստակ հայտարարություն էին մոնղոլների՝ Չինգիզ խանի հետնորդները լինելու և աշխարհը կառավարելու իրենց ճակատագրի մասին։ Հետևաբար, բոլոր նրանք ով լսել էր հանձնվելու այս աստվածային հրամանը և դիմադրում էր պետք է ոչնչացվեր երկրի երեսից։

Դոմինիկյան առաքելության մանրամասները, նրանց հանդիպումը մոնղոլական զինվորական և ադմինիստրատիվ ղեկավարության հետ Արևմտյան Ասիայում արձանագրվել է միայն Սիմեոն Կանտենացու կողմից։ Առանց նրա Պատմութիւն Թաթարաց աշխատության, փաստաթուղթ, որը նախատեսված էր պապին եւ Եվրոպական այլ իշխանություններին տրամադրել որքան հնարավոր է տեղեկություն մոնղոլների և նրանց նվաճումների մասին, այդ իրադարձությունների շատ արտառոց մանրամասներ կմնային անհայտ: Թեև Ֆրանցիսկյան միաբանների այլ առաքելությունները առավել լավ են վավերագրված պապական գրանցամատյաններում և դրանց մասին գրված բազում զեկույցներ են պահպանվել, Դոմինիկյան առաքելության վրա ունեցած բոլոր հուսալի տեղեկությունների համար մենք պարտական ենք Կանտենացուն, քանի որ ամենայն հավանականությամբ մնացյալ տեղեկությունները բխում են նրա աշխատությունից (Գուզման։ 1971։ 236)։ Այսպիսով, հետաքրքիր է նշել որ Սիմեոն Կանտենացու բնագիրը կորսված է։ Այնուամենայնիվ, մենք այսօր ունենք նրա աշխատության որոշ հատվածներ, քանի որ այն կրկնօրինակվել էր միջնադարյան եվրոպական պատմության համար թերևս ամենակարևոր հանրագիտարանային տեքստի՝ Վինսենթ Բուելի (1184-1264) Speculum historiale-ի մեջ (Ռիչարդ 1965, 8-10)։ Ինքը լինելով գիտնական ևԴոմինիկյան միաբան՝ Վինսենթը գրում էր համաշխարհային պատմություն 1240-ականներին և ներառեց իր աշխատության մեջ այն, ինչ այժմ մենք կկորչենք «ցնցող լուրեր» կամ «ընթացիկ իրադարձություններ»՝ ի մասնավորի, մոնղոլական արշավանքները, որ ձգվում էին ողջ Ասիայով և ազդում էին նաև Եվրոպայի վրա սկսած մոնղոլական արշավանքներով Լեհաստանի և Հունգարիայի տարածքներ 1241-1242 թվականներին։ Վինսենթ Բուելին, լինելով պատմաբան և հանրագիտակ, ցանկանում էր որքան հնարավոր է հստակ աղբյուրներ ձեռք բերել մոնղոլների մասին իր հաշվետվության համար։ Բուելին ընտրեց երկու աղբյուր, որ ինքը կոչել է՝ Ֆրանցիսկյան միաբան Ջոն Պլանո Կապրինեցու դեսպանական զեկույց և երկար զեկույց՝ Դոմինիկյան միաբան Սիմեոն Կանտենացու կողմից։ Այս աշխատությունների հատվածները համատեղ հանդիպում են Speculum historiale-ի 30 և 32-րդ գրքերում։

Քանի որ Ջոն Պլանո Կապրինեցու հաշվետվությունը պահպանվել է մինչ մեր օրերը, ժամանակակից պատմաբանները կարողացել են համեմատել այն Վինսենթ Բուելիի աշխատության հիշյալ հատվածների հետ։ Այս գործընթացը հստակորեն ապացուցել է, որ Բուելին վերցրել է հատվածներ Կապրինացու աղբյուրներից և միացրել դրանք Կանտենացու՝ այժմ կորսված աշխատությունից հատվածների հետ։ 1960 թվականին Ժան Ռիշարը զգուշորեն հեռացրեց տեքստի այն հատվածը, որ պատկանում էր Կապրինեցուն և այն ինչ արդյունքում մնաց կազմում է Կանտենացու աշխատության պահպանված հատվածը։ Նա նաև օգտագործեց Փարիզում պահպանված երեք վաղ ձեռագրեր և աշխատության երկու վաղ տպագրված օրինակներ՝ տասնհինգերորդ և տասնյոթերորդ դարերից, որպեսզի վերակառուցի հեղինակի առավել հստակ ձևակերպումները այն հատվածներում, ուր ձեռագրերը կամ հրատարակությունները չեն համաձայնում միմյանց (Ռիշար 1965։ 10-12)։ Մեկ այլ գիտնական՝ Գրեգորի Գուզմանը, իր հերթին նպաստել է այս աշխատության ընկալման գործընթացին Միննեսոտայում պահվող Speculum historiale-ի իր մանրակրկիտ ուսումնասիրությամբ։ Գուզմանը առանձնացրել է Կանտենացու և Կապրինացու տեքստերը՝ տրամադրելով նաև մեկնաբանություններ, և ցուցադրել թե ինչպես է Բուելին համատեղել այս աշխատությունների հատվածները։ Նա նաև ամբողջացրել է մեր գիտելիքի պաշարները Կնատենացու և Դիմինիկյանների առաքելության մասին (Գուզման 1968։ 1-4; Գուզման 1971)։ Սրան կարելի է ավելացնել, որ միակ բանը, որ այս գիտնականները 1960ականներին չեն արել Կանտենացու աշխատությունը թարգմանելն է։ Միակ բանը, որ անհրաժեշտ է անգլերեն թարգմանությունն է առավել լայն ուսումնասիրությամբ, որ կարտացոլի այն աղբյուրագիտության ոլորտում Մոնղոլական Կայսրության ուսումնասիրությունների առաջընթացը։ Այս և շատ ավելին մենք փորձում ենք ներկայացնել թվային հումանիտար գիտությունների ներկայիս նախագծով։ Սա այնուամենայնիվ մարտահրավեր է, քանի որ Սիմեոն Կանտենացու աշխատությունը դյուրին չէ թարգմանության համար։ Կենտենացին կայացած լատիներեն մասնագետ էր և նրա սահուն լեզուն ահնամեմատելիորեն բարդ է՝ ի տարբերություն Կապրենացու պարզ ձևակերպումների։ Գուզմանը անգամ ենթադրել է, որ Կանտենացին նշանակվել էր հաշվետվությունը գրելու իր ղեկավարի փոխարեն իր լատիներենի մասնագետ լինելու պատճառով (Գուզման 1968։ 27)։

Վերադառնալով այն հարցին թե ինչու՞ Կնատենացին և նրա Դոմինիկյան «գործընկերները» ուղղարկվել էին մոնղոլական բանակը գտնելու Հայաստանի տաարծքում՝ պատասխանը պետք է կապված լինի 1240ականների համատեսքտի հետ։ Մոնղոլները դաժանորեն ներխուժել էին Եվրոպա և, գրավելով Հունգարիան, հանկարծակի նահանջել։ Ավելումները հսկայական էին և դրանք մշտական հետք թողեցին Հունգարիայի հետագա հասարակական, ինչպես նաև թագավության զարգացման վրա (Լազլովսկի ևն, 2018)։ Դրա արդյունքում մոնղոլների սպառնալիքը Եվրոպայում մտահոգիչ էր, քանի որ նրանք ակնկալում էին, որ մոնղոլները կվերադառնան եւ ավարտին կհասցնեն իրենց նվաճումը, ինչպես արեցին Եվրասիայի մեծ մասի հետ: Երբ Հռոմի Իննոկենտիուս 4-րդ Պապը զբաղեցրեց պապական աթոռը 1243 թվականին, մոնղոլների հարցը օրակարգի առաջնային խնդիրներից էր, որը քննարկվեց հաջորդ տարում՝ 1244 թվականին կայացած Լիոնի եկեղեցական ժողովում։ Ռուս հոգևորականից, ով մոնղոլների գիտակ էր, լսելով, որ այդ քոչվոր մարդիկ զարմանալիորեն հյուրընկալ են օտարերկրյա դեսպանների նկատմամբ, Իննոկենտիուս 4-րդ Պապը նախաձեռնեց և միաբանների մի քանի դեսպանություններ ուղարկեց մոնղոլներին Ասիայում հանդիպելու։ Ֆրանցիսկյան միաբանների մի խումբ հիշյալ Ջոն Պլանո Կապրինեցու գլխավորությամբ ճանապարհ ընկան Մոնղոլիա 1246 թվականին և խանին անձամբ հանձնեցին Հռոմի Պապի նամակը։ Սրանից անմիջապես հետո Դոմինիկյան միաբանների խումբը ճանապարհ ընկավ մոնղոլների բանակը գտնելու, որ Մերձավոր Արևելքում և Անդրկովկասում արշավանքների էր։ Աղբյուրները վկայում են, որ Ասկելին Լոմբարդացու Դոմինիկյան առաքելությունը, որի կազմոմ էր նաև Նիմեոն Կանտենացին, ճանապարհ է ընկել 1245 թվականի մարտ կամ ապրիլ ամիսներին (Գուզման 1971։ 248)։

This was the context in which Simon of Saint-Quentin created his report. In such turbulent times, Armenians in both Greater Armenia and Lesser Armenia, Georgians, and the diverse population in Seljuk-ruled lands served as go-betweens, building a bridge across Eurasia as diplomats, ambassadors, and translators. The Caucasus and Anatolia had become a newly formed contact zone between the Mongols and Christendom in which outside visitors like Simon of Saint-Quentin heavily relied on the information they gathered from Armenians. Despite his often very biased tone, Simon of Saint-Quentin nevertheless elucidates the Mongol khan’s and his military representative’s entangled and ambivalent relationship with the subjugated Christian locals.

We anticipate that Simon’s own impressions and the second-hand information he recorded in his report of the Caucasus, Transcaucasia, and Eastern Anatolia under Mongol rule will be of interest to wide audiences. We greatly hope that by making this project available to the international academic community and historians everywhere, Simon of Saint-Quentin’s important work and also the very important role of this network region in the events of the thirteenth century will become better represented in the discourses happening now about the Global Middle Ages. Especially for those researchers looking at Armenian history, the Mongol Empire, Catholic and Armenian Church history, European-Armenian relations, the Seljuk Empire, Medieval Asia, and those studying the beginnings of the Ottoman Empire, this work contains many important statements that shed light on the context and culture of the period.

So many fields of historical research are highlighted in the surviving words of Simon of Saint-Quentin’s report. As an account by a Dominican ambassador acting on the behalf of Pope Innocent IV, this work is valuable for Roman Catholic and papacy history. The inner workings of the mid-thirteenth century Church’s administrative system, the types of interests, and their larger international mission and plan for regions beyond the borders of European Latin Christendom are in part revealed by Simon’s writing. As a source that informs us on ideologies, mindsets, and strategic goals that prevailed amongst the clerical-political elite of Europe in this period, this book is extraordinarily valuable.

Սա պատմական համատեսքտն է, որում Սիմեոն Կանտենացին ստեղծել է իր հավշետվությունը։ Նման տագնապային ժամանակաշրջանում Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի հայերը, վրացիները և Սելջուկների կողմից կառավարվող տարածքների բազմազան բնակչությունը ծառայեց որպես միջնորդ՝ «կառուցելով կամուրջ» Եվրասիայի դեսպանների, դիվանագետների և թարգմանիչների համար։ Կովկասն ու Անատոլիան դարձան շփման նոր ձևավորվող գոտի մոնղոլների և քրիստոնեական աշխարհի միջև, ուր դրսից եկած այցելուները, ինչպիսին էր Սիմեոն Կանտենացին, մեծապես ապավինում էին հայերից ստացված տեղեկություններին։

Չնայած իր կողմնակալ դիրքին, Կանտենացին, այնուամենայիվ, պարզաբանում է մոնղոլների խանի և նրա զինվորական ներկայացուցիչների խառն ու երկկողմանի հարաբերությունները հպատակ քրիստոնյա տեղացիների հետ։

Մենք ակնկալում ենք, որ Կանտենացու սեփական տպավորությունները և երկրորդ ձեռքից ստացված տեղեկությունները, որ նա գրի է առել մոնղոլական իշխանության տակ գտնվող Կովկասում, Անդրկովկասում և Արևելյան Անատոլիայում հետաքրքիր կլինեն լայն լսարանների համար։

Մենք մեծապես հույս ունենք նաև, որ դարձնելով այս նախագիծը հասանելի համաշխարհային գիտական շրջանակների և պատմաբանների համար, Կանտենացու այս կարևոր աշխատությունը, ինչպես նաև տարածաշրջանը որպես տասներեքերորդ դարում փոխհարաբերությունների կարևոր կենտրոն իրենց արժանի տեղը կգտնեն համաշխարհային միջին դարերի մասին ժամանակակից դիսկուրսում։ Հատկապես այն գիտնականները, ովքեր զբաղվում են հայոց պատմությամբ, մոնղոլների պատմությամբ, կաթոլիկ և հայ եկեղեցիների հարաբերությունների պատմությամբ, Եվրոպայի և Հայաստանի փոխհարաբերությունների պատմությամբ, սելջուկների պատմությամբ, միջնադարյան Ասիայի պատմությամբ, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության վաղ շրջանի պատմությամբ, հանձինս այս աշխատության կարող են կգտնել կարևոր մանրամասներ, որ լույս կսփռեն ժամանակաշրջանի համատեքստի և մշակույթի վրա։

Կանտենացու հաշվետվությունը պարունակում է հատվածներ, որ առնչվում են պատմական ուսումնասիրությունների բազում ոլորտներին։ Որպես հաշվետվություն գրված Դոմինիկյան դեսպանի կողմից, որ հանդես էր գալիս Հռոմի Իննոկենտիուս 4-րդ Պապի անունից, այս աշխատությունը արժեքավոր է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու պատմության համար։ Տասներեքերորդ դարի կեսերի եկեղեցու վարչական համակարգի ներքին խոհանոցը, նրա միջպետական առաքելությունները, նաև լատինական Եվրոպայի սահմաններից դուրս երկրների վերաբերյալ կաթոլիկ եկեղեցու ծրագրերը մասամբ ներկայացված են Կանտենացու աշխատության մեջ։ Անգերազանցելի է այս գրքի արժեքը որպես իր ժամանակահատվածում Եվրոպայի գաղափարական-քաղաքական վերնախավի շրջանում գերիշխանության, աշխարհայացքի եւ ռազմավարական նպատակների մասին տեղեկատու։

For any researcher studying the Mongol Empire, Simon of Saint-Quentin’s History of the Tartars is similarly invaluable. It is quite amazing that his ethnographic descriptions – biased as they undoubtedly are – of the Mongols’ practices, traditions, day to day lifestyle, diplomatic modus operandi, and attitudes have not already become part of the scholarly discourse on the Mongols. The major part of this neglect is no doubt that few historians studying the Mongol Empire can access the source. They either do not know not about it yet, or if they are specialists in Asian history and languages, they share the presumption that until recently there was no translation of the text. Therefore, it has been perceived to be inaccessible. However, this is unfortunate because Simon of Saint-Quentin offers insights that are at least equal to anything written by the Franciscan emissaries to the Mongols like John of Plano Carpini and William of Rubruck, though his open hostility toward the Mongols makes his account sometimes dubious. Especially he is important for understanding how the Mongol forces were operating on the campaign since he visited their military camp, whereas Carpini and Rubruck tended to see a somewhat more peaceful and relaxed side of the Mongols – both their ordinary people and their leadership – in their homeland and in the ordu of various princes. In Simon of Saint-Quentin’s descriptions of the friars’ interactions with Mongols, the tension is palpable and can even be somewhat nerve-wracking for a reader. What Simon was describing were the Mongols on campaign in the land of bulgha irgen – that is, rebellious people. The Mongols he met were waging an ongoing war to subjugate Transcaucasia, Anatolia, and the Middle East.

When used in comparison with the wide range of sources written across Asia, and in comparison with the works of other Latin writers, Simon of Saint-Quentin is probably one of the most valuable sources we have for reconstructing the day to day life of the Mongols in a state of perpetual campaigning far from home. For instance, Simon of Saint-Quentin mentions the eating of the fat in the tail of sheep. A recent commentary by Kazakh historian Kaldarhan A. Kambar put forward the idea that the consumption of this sheep’s tail fat was one of the secret weapons of nomad military strength, being fed to horses and people alike through the ages (Kambar 2019: 5). So, we see continuity in the traditions described by Simon of Saint-Quentin and modern cultures of Inner Asia that were traditionally nomadic. For all his antipathy, the French Dominican also describes the Mongol world with a degree of detail that is surprising, even describing the peacock eye design on Mongol women’s headgear that is clearly visible in the portraits of Yuan-era empresses kept in Taipei today. In another case, Simon noted that the Mongols did not eat mules since they cannot reproduce; the work could be very useful to those whose work touches on the development of Inner Asian peoples’ traditional beliefs and practices.

For Armenian historians this work should hold a special significance. Simon’s account demonstrates that Armenian people in those times were the go-betweens, building a bridge across Eurasia as diplomats, ambassadors, translators, etc. That is why much of Simon of Saint-Quentin’s book records things that he heard from Armenians and things he saw while visiting Armenia – a picture of the country and the Mongols from an outsider’s perspective. Thus, this account could be very interesting to Armenian readers, being easily available online. Especially when the claims of Simon of Saint-Quentin are compared to those of his Armenian contemporary writers like Kirakos of Gandzak, the results are valuable and greatly broaden our picture of Armenia in the period of Mongol subjugation.

Thus, one of our main goals of this project is to better bring the very important historical works of Armenian writers to an international readership, while also allowing present-day Armenian researchers, scholars and authors to incorporate the crucially important text of Simon of Saint-Quentin into their own studies. This first English translation of his work with its admittedly far from comprehensive critical annotations is a point of departure for further work carried out by the larger community of researchers – who will now be more likely to incorporate the account of the Dominican friar into their analyses. This medieval book must not continue to be overlooked by historians of the Middle Ages and Armenia simply because they cannot read it in the original Latin. While many might imagine this book to be something of regional interest for scholars of the Caucasus or Middle Eastern history, it is crucial to note that in the 1200s, Armenia was playing host to world-shaping clash and was the meeting point of cultures, religions, ways of life, and ideologies. We want to change perceptions of its importance in global history by making this work part of the discourse.

 

Güyük Khan's seal (1246). Source: Wikimedia Commons

 

Another major goal and perhaps the most rewarding one personally for the members of our team is to make this primary source text accessible to any interested readers – not just researchers. This means making it freely available online with study aids such an interactive map and links to images and other online sources. These more interactive features aim to make it a useful and accessible for classrooms studying topics like global history or the Mongol Empire. In grade schools, students could use it as well for independent study or it could be worked in as part of class curriculums. Our plan is that this will remain an open and free electronic publication, accessible for anyone interested.

Մոնղոլական կայսրությունը ուսումնասիրող ցանկացած գիտնականի համար Կանտենացու Պատմութիւն թաթարաց-ի դերը անգերազանցելի է։ Միանգամայն զարմանակի է, որ Կանտենացու ազգագրական նկարագրությունները, որքան էլ կողմնակալ, սակայն մանրամասն ներկայացնող մոնղոլների գործելակերպը, ավանդույթները, առօրյա ապրելակերպը և դիվանագիտությունը դեռևս չեն դարձել մոնղոլների մասին գիտական դիսկուրսի մաս։ Նման անտեսման հիմնական պատճառն անշուշտ այն է, որ աշխատությունը հասանելի է Մոնղոլական կայսրությամբ զբաղվող միայն որոշ պատմաբաններին։ Գիտնականների մեծամասնությունը պարզապես տեղյակ չէ աշխատության գոյության մասին։ Ասիական պատմության և լեզուների մասնագետները կիսում են այն ենթադրությունը, որ աշխատությունը մինչ օրս չունի որ մի թարգմանություն։ Այս իսկ պատճառով այս աշխատությունը ընկալվում էր որպես անհասանելի։ Սա ցավալի է, քանի որ Կանտենացին մոնղելներին ուղարկված այլ Ֆրանցիսկյան առաքելություններին հավասար տեղեկություններ է հաղորդում, որոնք մոնղոլների նկատմամբ նրա բաց թշնամանքի պատճառով երբեմն կասկածելի են։ Կանտենացու աշխատությունը հատկապես կարևոր է հասկանալու համար թե մոնղոլները ինչպես էին գործում արշավանքների ժամանակ, քանի որ Սիմեոնը այցեել է նրանց ճամբարը հենց արշավանքի ժամանակ՝ ի տարբերություն Կապրինեցու և Ռուբրուքի, ովքեր տեսել են մոնղոլների առավել խաղաղ և հանգիստ կողմը։ Կանտենացու հաշվետվության մեջ միաբանների շփումը մոնղոլների հետ նկարագրված է լարվածությամբ, որ երբեմն կարող է նյարդայնացնել ընթերցողին։ Կանտենացու նկարագրած մոնղոլները արշավանքի մեջ են bulgha irgen տարածքում, որ ապստամբ մարդկանց երկիրն էր։ Կանտենացու հանդիպած մոնղելները շարունակական պատերազմի մեջ էին Անդրկովկասը, Կովկասն ու Մերձավոր Արևելքը իրենց ենթարկելու համար։ Ասիայում գրված բազմաթիվ աղբյուրների, ինչպես նաև այլ լատին գրողների աշխատությունների համեմատ Կանտենացին հավանաբար ամենաարժեքավոր աղբյուրներից մեկն է, որ մենք ունենք ներկայումս հայրենի տարածքներից հեռու և արշավանքի մեջ գտնվող մոնղոլների առօրյա կյանքը վերականգնելու համար։ Օրինակ՝ Կնատենացին նշում է մոնղոլների ոչխարի պոչի միջի ճարպն ուտելու մասին։ Ղազախ պատմաբան Կալդարխան Ա․Քամբարը վերջերս առաջ է քաշել այն ենթադրությունը, որ ոչխարի պոչի այս ճարպ ուտելը մարդկանք և ձիերի կողմից հավասարապես եղել է քոչվոր զինվորական ուժերի գաղտնի զենքերից մեկը (Քամբար 2019։ 5)։ Այսպիսով, մենք կարող ենք տեսնել շարունակություններ և կապեր Կանտենացու նկարագրած ավանդույթների և Միջին Ասիայի ներկայից մշակույթի միջև, որ ավանդաբար քոչվորական էր։ Իր ողջ հակակրանքով ֆրանսիացի դոմինիկացին նկարագրում է մոնղոլների աշխարհը այնպիսի մանրամանսությամբ, որ զարմանք է առաջացնում։ Նա անգամ նկարագրել է սիրամարգի աչքի դիզայնը մոնղոլ կանաց գլխի հարդարանքի վրա, մանրամասն, որ տեսանելի է Յուան շրջանի արքայադստրերի դիմանկարների վրա, որոնք այժմ պահվում են Թայբեյում։ Մեկ այլ հատվածում Կանտենացին նշում է, որ մոնղոլները չէին ուտում ավանակների միսը, քանի որ նրանք չեն կարող վերարտադրվել։ Աշխատության նման մանրամասները կարող են օգտակար լինել Միջին Ասիայի ժողովուրդների հավատալիքների և ավանդույթների պատմությամբ զբաղվողների համար։

Հայ պատմաբանների համար այս աշխատությունը հատուկ կարևորություն պետք է ունենա։ Կանտենացու աշխատությունը ցույց է տալիս, որ հայ ժողովուրդի ներկայացուցիչները հիշյալ ժամանակաշրջանում եղել են միջնորդ և որպես դեսպան, դիվանագետ, թարգմանիչ և այլն «կառուցել կամուրջ» Եվրասիայում։ Այս է պատճառը, որ Կանտենացու գիրքը նկարագրում է բաներ, որ վերջինս լսել է հայերից կամ տեսել Հայաստան այցելության ժամանակ․ երկրի նկարագրություն, նաև մոնղոլների նկարագրություն՝ դրսից նայողի տեսանկյունից։ Այսպիսով, հեշտությամբ առցանց հասանելի լինելով՝ այս աշխատությունը կարող է հետաքրքիր լինել հայ ընթերցողի համար։ Հատկապես հետաքրքիր է համեմատել Կանտենացու պնդումները իր ժամանակակից հայ հեղինակի՝ Կիրակոս Գանձակեցու աշխատությունների հետ։ Այս համեմատության արդյունքերը անչափ արժեքավոր կարող են լինել և մեծապես ընդլայնել Հայաստանի մասին մեր պատկերացումը մոնղոլական նվաճումնների ժամանակաշրջանում։

Այսպիսով, մեր նախագծի հիմնական նպատակներից մեկը հայ հեղինակների պատմական աշխատությունները միջազգային ընթերցողին մոտեցնելն է։ Կարևոր նպատակներից է նաև ժամանակակից հայ ուսումնասիրողներին Կանտենացու աշխատությունը իրենց ուսումնասիրություններում ընդգրկելու հնարավորություն տալը։ Կանտենացու աշխատության այս առաջին անգլերեն թարգմանությունը, որ հիրավի հեռու է համապարփակ քննադատական աշխատություն լինելուց հանդիսանում է ապագա աշխատանքի համար մեկնարկային կետ, որ պետք է իրագործվի հետազոտողների ավելի մեծ խմբի հետ համատեղ։ Խումբ, որ այսուհետ առավել հավանական է, որ կներառի իրենց ուսումնասիրության մեջ դոմինիկացի այս միաբանի հաշվետվությունը։ Այս միջնադարյան գիրքը հետայսու չպետք է անտեսված մնա Հայաստանի և միջնադարի պատմաբանների կողմից այն պատճառով, որ գիտնականները մեծամանսությունը չի կարող ընթերցել լատիներեն բնօրինակը։ Թեև շատերը կարող են կարծել, թե այս գիրքը հետաքրքական է միայն Կովկասի և Մերձավոր Արևելքի պատմությամբ զբաղվող գիտնականների համար, այստեղ հարկ ենք համարում նշել, որ 1200ականներին Հայաստանը համաշխարհային բախումնների կիզատեկում զբաղեցնում էր կենտրոնական դեր և սրանով հանդիսանում էր մշակույթների, կրոնների, ապրելակերպերի և գաղափարախոսությունների հանդիպման վայր։ Մենք ցանկանում ենք փոխել համաշխարհային պատմության մեջ վերջինիս կարևորության ընկալումը այն ներառելով պատմական լայն դիսկուրսի մեջ։

Մեկ այլ կարևոր նպատակ, թերևս մեր խմբի անդամների համար կարևորագույնը, այս սկզբնաղբյուրը հասանելի դարձնելն է ոչ միայն ուսումնասիրողների, այլև ցանկացած հետաքրքրված ընթերցողի համար։ Սա նշանակում է նախ այն առցանց անվճար հասանելի դարձնելը ուսումնասիրության այնպիսի միջոցներով, ինչպիսին ինտերակտիվ քարտեզներն են, հղումները և այլ առցանց նյութերը։ Հիշյալ առավել ինտերակտիվ առանձնահատկությունների նպատակը այն հասանելի և օգտակար դարձնելն է դպրոցներում այնպիսի առարկաների ժամանակ ինչպիսին համաշխարհային պատմությունն է և Մոնղոլական կայսրությունը։ Համալսարաններում ուսանողների համար այն ևս կարող է օգտակար լինել իրենց ուսումնասիրությունների, ինչպես նաև ուսումնական ծրագրերի մաս կազմելով։ Մեր նպատակը կայանում է նրանում, որ այս աղբյուրը մնա առցանց անվճար հրատարակություն, որ հասանելի է յուրաքանչյուր հետաքրքված անձի համար։

The Mongol Empire’s expansion was very sudden and spectacular. Following years of tribal warfare, Chinggis Khan unified the peoples of the Mongolian plateau under his banner in 1206. Nearby neighbors like the Turkic-speaking Uyghurs were quick to see the writing on the wall and submit. By 1211, Chinggis Khan was aggressively invaded the mighty Jin Dynasty of northern China, crushing its armies in pitched battles and besieging major cities. By 1218, he invaded another great power of Asia, the Khwarazmian Empire, and chased its shah to his death on an island in the Caspian Sea in late 1220. Chinggis Khan’s generals were even penetrating the Caucasus and defeating the Russians and Kipchak steppe people by 1223. When Chinggis Khan died in 1227, his empire, unlike many great steppe conquerors, continued. His son, Ögedei Khan defeated and conquered the Jin Dynasty in 1234 before continuing the war against the rest of China. His armies in Western Asia continued to drive ever westward, pushing into the Caucasus and beginning a permanent occupation that was to last for the better part of a century and leave its imprint on the peoples and political situation of the region.

The Caucasus region demonstrates the implications that geography held for both the Mongols and those who resisted becoming their subjects in the thirteenth century. Here we encounter the steppe of Mughan which quickly became the base of the Mongols in the region because of its perennially green pastures in both summer and winter according to a contemporary (Blake and Frye 1954: 299). We also find mountainous areas where examples of Vainakh tower architecture still survive intact from the Mongol period and earlier as testaments to medieval highland societies of the Caucasus area possessing a “siege mentality,” ever on guard against the sudden arrival of invaders. The proliferation of these types of mixed-function residential fortress complexes in the medieval north Caucasus had much to do with the arrival of new nomadic threats.

The mountainous landscape was instrumental in resistance to Mongol rule. The papal ambassador who journeyed to Mongolia, John of Plano Carpini, listed “part of the Alans” among only four nations in Asia that were still successfully holding out against Mongol subjugation in 1247 (Dawson 1955: 42; Van den Wyngaert 1929: 91). Mountains were clearly helping the local people. Carpini mentioned that there was a fortress of the Alans on a certain mountain (de quodam monte) which he heard was still resisting and inflicting high casualties on Mongol leaders and troops alike who had been besieging it for twelve years without success (Dawson 1955: 48-49; Van den Wyngaert 1929: 100). Some years later, another Franciscan friar, William of Rubruck passed the Caucasus on his journey to Mongolia (1253-1255). He described Circassians and Alans (Cherkis et Alani) living on the high, rugged slopes and still fighting against the Mongols. He mentioned the Lezgin people farther south near the Caspian Sea (sarraceni qui dicuntur Lesgi), today’s Azerbaijan and Dagestan, had likewise resisted becoming subjects of the Mongols (Dawson 1955: 116; Van den Wyngaert 1929: 199). In fact, Rubruck noted that the Alans and Lezgin people would even come out and attack Mongol territory, so Mongol troops had to be devoted to blocking the mountain passes. He personally witnessed this situation on his return journey, southward through the Caucasus, as he travelled through the town of Derbent, the so-called Iron Gate, and along the coastal strip until he reached the plain of Mughan where he again encountered Mongols (Dawson 1955: 210-211; Van den Wyngaert 1929: 317-319).

 

Derbent, Dagestan, which fell to the Mongols in c. 1239-1240. Source: Wikimedia Commons

 

Despite being part of the same region, the drastically different destinies of plains and mountainous parts of Transcaucasia demonstrate the crucial influence that landscape had on the Mongols and the shaping of their empire. Azerbaijan was particularly suitable for Mongol settlement. The plain of Mughan was under Mongol control since 1230 when the Mongol khan Ögedei decreed that the general Chormaqan should permanently occupy it as garrison commander for directing the continued conquest and tribute collection in Transcaucasia and the Middle East (Dashdondog 2011: 53; De Rachewiltz 2006: 205). In the mountainous regions, even local lords could stump the Mongols if they were in the possession of fortresses strategically situated on mountain tops. We see this in the case of Elikum, a prince whose fortress of Hrashkaberd proved impregnable to Mongol attacks so that their commander was willing to negotiate a peaceful and relatively favorable treaty of submission through direct negotiations in 1236 (Brosset 1864: 227-228). Since Armenian and Georgian lords fled to individual mountain fortresses, the Mongols had to systematically conquer them and though many chose to submit, the result was that this region retained a high degree of independence even after its various rulers submitted to the Mongols (Dashdondog 2011: 55-60; May 2012: 136). Describing Georgia in the later thirteenth century, Marco Polo noted, “The province is replete with great mountains and narrow, secure passes, which I can tell you means that the Tartars have never entirely been able to enforce their authority over it” (Cliff 2015: 20).

 

The black helmet of a Mongolian army. Source: Wikimedia Commons

 

Geographical suitability being a major factor for the Mongols, it should not be surprising that when the great conquering general Chormaqan (once a quiver-bearer of Chinggis Khan which was in fact an high military rank) came to the borders of Transcaucasia in the early 1230s, he first secured the great plain of Mughan in Azerbaijan. From there, the Mongols directed the focus of their conquests on Greater Armenia and Georgia. In the mid-1230s a major region-wide Mongol campaign occurred although the local histories do not agree on the exact year when it commenced (May 2012: 132-133). As Timothy May argues, it is doubtful that the campaign ended in a successful conquest of the entire region in a single year, but rather it is evident that throughout the second half of the 1230s the Mongols steadily ground down resistance, sacking cities and besieging fortresses that belonged to various Armenian and Georgian magnates. The leading prince of Greater Armenia, Awag (who features in Simon of Saint-Quentin’s work) went to the Mongol camp and submitted in 1238 (May 2012: 135). Thus, in the early 1240s, the Mongols were attacking the Seljuk Turks, supported by their new subjects – the princes of Greater Armenia and Georgia. A decisive battle was fought against the Seljuks at Köse Dagh in 1243 which saw their defeat and subjugation to Mongol rule. When those in the Kingdom of Lesser Armenia saw these conquests unfold, perhaps fearing a similar defeat or simply glad to have a new power in the region take out their former Seljuk enemies, their king quickly offered his submission as well in the mid-1240s. It was into this situation of a Mongol takeover, albeit one characterized by the local rulers retaining their thrones and some degree of independence, that Simon of Saint-Quentin wandered in 1247. So, his report sheds much light on how local people coped with the Mongol arrival.

Մոնղոլական կայսրության անչափ հանկարծակի և տպավորիչ էր։ Տարիներ տևող միջցեղային պատերազմներից հետո, 1206 թվականին Չինգիզ խանը համախմբեց Մոնղոլական բարձրավանդակի ժողովուրդներին իր դրոշի տակ։ Հարակից թյուրքախոս Ույգուրները շատ արագ արձագանքեցին և միավորվեցին նրա հետ։ Արդեն 1211 թվականին Չինգիզ խանը շատ արագ ներծուժեց հյուսիսային Չինաստանի Ջին դինաստիայի տարածքները՝ ավիրելով նրա զորքերը մարտերում և գրավելով մեծ քաղաքները։ 1218 թվականին մոտ նա ներխուժեց Ասիայի մեկ այլ հզոր ուժի՝ Խորեզմշահի կայսրության տարածքը և հետապնդեց վերջինիս շահին մինչև մահ Կասպիական ծովի մի կղու վրա 1220 թվականի վերջին։ Չինգիզ խանի գեներալները ներխուժեցին անգամ Կովկաս և պարտության մատնեցին ռուսներին ու Կպչակ տափաստանի ժողովուրդներին 1223 թվականին։ Երբ Չինգիզ խանը մահացավ 1227 թվականին, նրա կայսրությունը՝ ի տարբերություն տափաստանների այլ նվաճողների շարունակվեց։ Նրա որդին՝ Օգեդեյ խանը, պարտության մատնեց և նվաճեց Ջին դինաստիային 1234, ապա շարունակեց պատերազմը Չինաստանի այլ մասերի հետ։ Նրա զորքերը Արևմտյան Ասիայում շարունակեց առաջ շարժվել դեպի արևմուտք, ճանապարհ հարթելով դեպի Կովկաս և սկսելով մշտական նվաճումների և ներխուժումները շրջանը, որ շարունակվեց ողջ դարաշրջան և թողեց իր հետքը տարածաշրջանի մարկանց և քաղաքական իրավիճակի վրա։

Կովկասի տարածաշրջանը ցուցադրում է աշխարհագրության ազդեցությունը մոնղոլների, ինչպես նաև նրանց վրա, ով դիմադրում էր մոնղոլներին 13-րդ դարում։ Այստեղ մենք տեսնում ենք Մուղան տափաստանը, ով շատ աարգ տարձավ մոնղոլների կենտրոնը տարածաշրջանում շնորհիվ իր շուրջ տարին տևող կանաչ արոտավայրերին (Բլեյք և Ֆրեյ 1954․299)։ Մենք կարող ենք հանդիպել նաև լեռնային շրջաններ այստեղ, ինչպես օրինակ Վայնախ աշտարակը, որ մինչ օրս մնացել է անեղծ մոնղոլական շրջանից սկսած և Կովկասի միջնադարյան լեռնային հասարակությունների համար ունեցել է «պաշարողական մտածողություն», միշտ աչալուրջ նվաճողների հարջակման դեմ։ Այս տեսակի խառը գործառույթներով բնակելի ամրոցային համալիրների տարածումը միջնադարյան Հյուսիսային Կովկասում կապ ուներ նոր քոչվոր սպառնալիքների ժամանման հետ:

Լեռնային բնաշխարը շատ կարևոր զենք էր Մոնղոլական արշավանքներին դիմակայելու համար։ Պապական պատվիրակը, ով ճամփորդել էր Մոնղոլիա՝ Ջոն Պլանո Կարպինացին, թվարկում է «Ալլանների մի մասին» Ասիա չորս ազգությունների մեջ, ովքեր դեռ բարեհաջող դիմակայում էին Մոնղոլական հարձակումներին 1247 թվականին (Դավսոն 1955․ 42, Վան դեն Վինգարթ 1929․ 91)։ Լեռները միանշանակ օգնում էին տեղացի ժողովուրդներին։ Կարպենացին նշում է, որ լեռներից մեկի վրա գոյություն ուներ Ալլանների ամրոց (de quodam monte), որը համաձայն վերջինիս տեղեկությունների դեռ դիմադրում և մեծ կորուստներ էր պատճառում մոնղոլական առաջնորդներին և զորքին, որոնք տասներկու տարի անընդմեջ պաշարել էին այն առանց հաջողության (Դավսոն 1955․ 48-9, Վան դեն Վինգարթ 1929․ 100)։ Որոշ տարիներ անց, մեկ այլ Ֆրանցիսկյան վանական, Վիլյամ Ռուբրուկացին, անցնում էր Կովկասով դեպի մոնղոլիա իր ճանապարհին (1253-55): Նա նկարագրել է Չերքեզներին ու Ալլաններին որպես բարջրունքներում, գորգոտ լանջերին բնակվող և մոնղոլների դեմ դեռ պայքարող ժողովուրդների։ Նա հիշատակում է նաև Լեզգին ժողովուրդներին ովքեր բնակվում էին հարավային շրջաններում՝ Կասպիական ծովի հարակից շրջաններում՝ ներկայիս Ադրբեջանի և Դագիստանի տարածքում։ Համաձայն հիշատակության վերջիններս ևս դիմակայում էին Մոնղոլներին (Դավսոն 1955․ 116, Վան դեն Վինգարթ 1929․ 199)։ Փաստացի, Ռուբրուկացին նշում է, որ Ալլաններն ու Լեզգինները անգամ հակահարձակ էին լինում Մոնղոլական տարածքների վրա, այնպես որ վերջիններիս զորքերը ստիպված էին արգելափակել լեռնացքները։ Նա անձամբ ականատես է եղել այս իրավիճակին իր վերադարձի ճանապարհին՝ Կովկասում դեպի հարավ, քանի որ նա ճանապարհորդում էր Դերբենտ քաղաքով, այսպես կոչված Երկաթյա դարպասով և առափնյա ժապավենի երկայնքով, մինչև Մուղանի հարթավայր հասնելը, որտեղ նա կրկին հանդիպեց մոնղոլների հետ (Դավսոն 1955․ 210-11, Վան դեն Վինգարթ 1929․ 317-19)։

Չնայած նույն շրջանի կազմում լինելուն, Անդրկովկասի հարթավայրերի և լեռնային հատվածների կտրուկ տարբերությունը ցույց է տալիս այն վճռական ազդեցությունը, որ լանդշաֆտն ունեցել է մոնղոլների և նրանց կայսրության ձևավորման վրա: Ադրբեջանը հատկապես հարմար էր մոնղոլների հաստատման համար։ Մուղանի հարթավայրը մոնղոլների տիրապետության տակ էր սկսած 1230 թվականից, երբ մոնղոլ խան Օդեգեյը որոշում կայացրեց, որ գեներալ Չորմաքանը պետք է մշտապես զբաղեցնի այս տարածքը՝ Անդրկովկասում և Մերձավոր Արևելքում շարունակվող նվաճումն ու տուրքերի հավաքագրումը ղեկավարելու համար (Դաշդոնդոգ 2011․ 53, Ռաչեվիլց 2006․ 205): Լեռնային շրջաններում անգամ տեղական իշխանները կարող էին վտանգ ներկայացնել մոնղոլների համար եթե նրանք տիրապետում էին լեռների գագաթներին գտնվող ռազմավարական նշանակություն ունեցող ամրոցների։ Մենք կարող ենք նկատել այս Էլիկումի դեպքում․իշխան ում ամրոցը Հրաշքաբերդում անառիկ էր մոնղոլների հարձակումների համար այն աստիճան, որ վերջիններս ղեկավարը ցանկանում էր խաղաղ և համեմատար ձեռնտու պայմաններով հաշտություն կնքել 1236 թվականին (Բրոսսեթ 1864․ 227-8)։ Քանի որ հայ և վրացի իշախխները առանձնացել էին իրենց սեփական լեռնային ամրոցներում, մոնղոլները ստիպված էին համակարգված ձևով գրավել նրանց, և չնայած շատերը հանձնվում էին կամավոր, արդյունքը մնաց այն, որ այս տարածաշրջանը պահպանեց անկախության համեմատաբար բարձր աստիճան, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ տարբեր տիրակալներ հանձնվեցին մոնղոլներին (Դաշդոնդոգ 2011․ 55-60, Մայ 2012․ 136): Նկարագրելով 13-րդ դարի վերջի Վրաստանը, Մարկո Պոլոն նշում է, «այս շրջանը հագեցած է բարձր լեռներով և նեղ, անվտանգ անցումներով, ինչը ես կարող եմ ասել ձեզ, նշանակում է, որ թաթարները երբեք ամբողջությամբ չեն կարողացել տարածել իրենց իշխանությունը տարածքի վրա» (Քլիֆֆ 2015․20):

Աշխարհագրական համապատասխանության մոնղոլների համար գլխավոր գործոն լինելը չպետք է զարմացնի, քանի որ երբ 1230-ականների սկզբին մեծ նվաճող գեներալ Չորմաքանը (ժամանակին Չինգիզ խանի քվիրակ, որը, փաստացի, բարձր ռազմական կոչում էր), հասավ Անդրկովկասի սահմանները, նա նախ և առաջ ամրացրեց Մուղանի մեծ հարթավայրը Ադրբեջանում: Այստեղից մոնղոլները իրենց ուշադրությունը կենտրոնացրեցին Հայաստանի և Վրաստանի գրավման վրա։ 1230-ական թվականների կեսին սկսվեց ողջ տարածաշրջանը ընդգրկող մոնղոլական արշավանք, որի սկսման հստակ տարվա հետ տեղական պատմությունները համաձայնության չեն գալիս (Մայ 2012․132-33): Կասկածելի է, որ այս արշավն ավարտվեց մեկ տարվա ընթացքում ամբողջ տարածաշրջանի հաջող նվաճմամբ, ինչպես պնդում է Թիմոթի Մեյը։ Սակայն առավել ակնհայտ է, որ 1230-ականների երկրորդ կեսին մոնղոլները կայուն կերպով հնազանդեցնում էին դիմադրությունը ՝ պաշարելով քաղաքները և ամրոցներ, որոնք պատկանել են տարբեր հայ և վրաց մագնատների: Մեծ Հայքի առաջատար իշխաններից Ավագը (ով նկարագրված է Սիմոն Կանտենացու աշխատությունում) 1238 թվականին գնում է մոնղոլական ճամբար և հանձնվում (Մայ 2012․135): Այսպիսով, 1240-ականների սկզբին մոնղոլները հարձակվում էին սելջուկ թուրքերի վրա ՝ իրենց նոր հպատակների ՝ Մեծ Հայքի և Վրաստանի իշխանների աջակցությամբ: 1243 թվականին վճռական ճակատամարտ տեղի ունեցավ սելջուկների դեմ Կյոսե դաղում, որում սելջուկները պարտություն կրեցին ու հպատակվեցին մոնղոլական իշխանությանը: Երբ Փոքր Հայքի թագավորությունում գտնվողները ականատես եղան այս նվաճումներին, միգուցե վախենալով նմանատիպ պարտությունից կամ պարզապես ուրախանալով, որ տարածաշրջանի նոր իշխանությունը կարողացավ հանել իրենց նախկին սելջուկ թշնամիներին, արագորեն առաջարկեցին իր հնազանդությունը մոնղոլներին 1240-ականների կեսերին: Մոնղոլական տիրապետության այս իրավիճակում է, որ Սիմոն Կանտենացին 1247 թվականին թափառում էր։ Այսպիսով, նրա զեկույցը լույս է սփռում տեղի բնակիչների կողմից մոնղոլների ժամանման հաղթահարման վրա։

We invite the feedback of readers on both the translation and annotations for their accuracy. We also invite any experiences from teachers who have used these materials with grade school or university students; on the basis of any such feedback we will continue improvement of site. We will maintain the website and see this as long-term project. Through the years, we hope to reach a much broader audience than a traditionally published book ever could previously – particularly a scholarly annotated translation. It also provides a new perspective on the role of the states and peoples of the Caucasus in world history and will generate a much wider interest in the Caucasus’s role in “global history,” a trending topic in modern historical studies.

Մենք ակնկալում ենք ընթերցողների արձագանքը աշխատության թարգմանության և ծանոթագրությունների ճշգրտության վրա։ Մենք նաև ակնկալում ենք դպրոցի կամ համալսարանի այն ուսուցիչների արձագանքը, ովքեր օգտագործել են այս նյութերը։ Նման արձագանքների հիման վրա մենք կշարունակենք կայքի կատարելագործումը: Մենք կպահպանենք կայքը որպես երկարաժամկետ նախագիծ: Տարիների ընթացքում մենք հույս ունենք հասնելու շատ ավելի լայն լսարանների քան որևէ նախկինում ավանդական հրատարակված գիրքը, մասնավորապես ՝ գիտնական ծանոթագրությամբ թարգմանություն: Կայքը նաև նոր հեռանկար է տալիս Կովկասի պետությունների և ժողովուրդների համաշխարհային պատմության մեջ դերի համար և շատ ավելի մեծ հետաքրքրություն կառաջացնի «համաշխարհային պատմության մեջ» Կովկասի դերի մասին ` ժամանակակից պատմական ուսումնասիրություններում թրենդային թեմա: